Η αύξηση στα ρήματα (συλλαβική και χρονική)

Τι είναι η συλλαβική αύξηση;

Για να σχηματίσουμε στ’ αρχαία ελληνικά έναν χρόνο του παρελθόντος (κάτι που γινόταν ή έγινε κάποτε) χρησιμοποιούμε πριν από το πρώτο γράμμα του ρήματος ένα έψιλον –ε-. Πολλά πολλά χρόνια νωρίτερα αυτό το –ε- ήταν μια ξεχωριστή λέξη που σήμαινε «κάποτε», «τότε» και έμπαινε δίπλα στο ρήμα. Σιγά σιγά ήρθε και κόλλησε στο ρήμα κι έγινε αυτό που ονομάζουμε αύξηση. Και μάλιστα συλλαβική αύξηση γιατί αν συγκρίνουμε τις συλλαβές του ρήματος στον ενεστώτα (στο τώρα) με αυτές που αποκτά το ρήμα όταν έχει –ε- διαπιστώνουμε ότι οι συλλαβές είναι περισσότερες.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

·         γράφω: 2 συλλαβές – ἔγραφον, ἔγραψα: 3 συλλαβές

·         θύω: 2 συλλαβές – ἔθυον, ἔθυσα: 3 συλλαβές

·         τοξεύω: 3 συλλαβές – ἐτόξευον, ἐτόξευσα: 4 συλλαβές

Τι είναι η χρονική αύξηση;

Το –ε- ως αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους υπάρχει μόνο όταν το ρήμα αρχίζει από σύμφωνο. Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει με τα ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν. Αυτό το –ε- χρησιμοποιούνταν, όπως είναι λογικό, ως ξεχωριστή λέξη και με ρήματα που άρχιζαν από φωνήεν. Ωστόσο όταν ενώθηκε με το ρήμα κάτι άλλαξε χωρίς όμως να γίνουν περισσότερες οι συλλαβές. Απλώς από βραχύχρονες μετέτρεψε τις συλλαβές σε μακρόχρονες (χρονική αύξηση). Κάτι που πολύ λογικά εμείς δεν μπορούμε να αντιληφθούμε γιατί δεν υπάρχουν στη γλώσσα μας μακρόχρονα και βραχύχρονα φωνήεντα. Αντιλαμβανόμαστε όμως αυτό που βλέπουμε.  Όταν λοιπόν αυτό το –ε- συνάντησε τα:

·         α και ε έδωσε το η: π.χ ἄρχω - ἦρχον (εξουσιάζω – εξουσίαζα), ἐλπίζω - ἤλπιζον

·         ο έδωσε το ω: π.χ ὁρίζω - ὥριζον

·         ι και υ έδωσε πάλι ι και υ: π.χ ἱδρύω - ἵδρυον, ὑβρίζω - ὕβριζον

Οι ίδιες μετατροπές έγιναν και όταν συνάντησε τις διφθόγγους (για μας στα νέα ελληνικά δίψηφα φωνήεντα): αι, [ει σχεδόν ανύπαρκτο] και οι. Μόνο που σ’ αυτή την περίπτωση το -ι- δεν το βάζουμε δίπλα αλλά το γράφουμε κάτω από το –η- (ῃ) και το –ω- (ῳ) (υπογεγραμμένη).

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

·         αἴρω - ᾖρον (σηκώνω – σήκωνα),

·         [εἰκάζω - ᾔκαζον (παρομοιάζω – παρομοίαζα)]

·         οἰκίζω - ᾤκιζον.

Κάτι παρόμοιο συνέβη και με τα: αυ και ευ. Τα –α- και –ε- έγιναν –η- (όπως και όταν είναι μόνα τους) μόνο που το –υ- (σε αντίθεση με το –ι-) το γράφουμε δίπλα τους (ηυ). π.χ αὔξω – ηὖξον.

Στην αρχαιότητα λοιπόν κανείς δεν θα καταλάβαινε ότι μια πράξη αναφέρεται στο παρελθόν αν δεν είχε το ρήμα αύξηση.

Σύνθετα ρήματα

Όσα είπαμε προηγουμένως ισχύουν και για τα σύνθετα ρήματα. Με μια μικρή διαφορά: η αύξηση έμπαινε στην αρχή του ρήματος πριν τη σύνθεση, δηλαδή όπως ήταν απλό και όχι όπως το βλέπουμε σύνθετο.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

·         παραλύω – παρέλυον, παρέλυσα (παρά + λύω, ἔλυον, ἔλυσα)

·         ὑπάρχω – ὑπῆρχον, ὑπῆρξα (ὑπό + ἄρχω, ἦρχον, ἦρξα)

·         ἀφορίζω - ἀφώριζον, ἀφώρισα (ἀπό + ὁρίζω, ὥριζον, ὥρισα)

Ασκήσεις:

1. Σχηματίστε τον παρατατικό των παρακάτω ρημάτων χρησιμοποιώντας την κατάλληλη αύξηση. Για το σχηματισμό και τις καταλήξεις μπορείτε να συμβουλευτείτε τον πίνακα του βιβλίου στη σελίδα 58. Κάντε το ίδιο για να σχηματίσετε και τον αόριστο των ρημάτων που έχουν αστερίσκο.

ἀθροίζω*:

κόπτω*:

ἀμύνω:

ἐλπίζω*:

ἐλαύνω (προχωρώ):

πίπτω (πέφτω):

ὁρκίζω*:

οἰκτίρω (λυπάμαι κπ):

αἰσχύνω (ντροπιάζω κπ):

πείθω*:

οἰμώζω (θρηνώ):

εὑρίσκω:

εὐφραίνω (προξενώ ευχαρίστηση):

2. Σχηματίστε τον παρατατικό των παρακάτω σύνθετων ρημάτων βάζοντας την αύξηση στην κατάλληλη θέση:

ἐπιμένω:

συγγράφω:

ὑποτάσσω:

ὑφαρπάζω:

καταλήγω:

ἐπιτρέπω:

ἀπελπίζω:

ἐποικίζω

προσορμίζω:

ἐξορύσσω:

ἐπιστρέφω:

παρακάμπτω: