Η αισθητική γνώση


            Τι είναι «αισθητική γνώση», από πού και πώς προέρχεται, πώς λειτουργεί και τι επιδιώκει, ποια ειδολογική και πραγματική μόρφωση προσφέρει;
            Για να βρούμε απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα, θα προχωρήσουμε σε μια σύγκριση και αντιπαραβολή της «αισθητικής γνώσης» με την άλλη τη «διανοητική γνώση», επισημαίνοντας τις αναλογίες και τις διαφορές της μιας από την άλλη.
            Η «διανοητική γνώση» καλλιεργείται συστηματικά από την παιδική ηλικία με την αγωγή του σπιτιού, που οδηγεί το παιδί από το χώρο του μύθου και της φαντασίας στο χώρο των εννοιών με μια λογική προσαρμογή προς την κατανόηση των πραγμάτων και την αποδοχή ορισμένων καθιερωμένων ιδεών και καταστάσεων. Συντελείται μια βαθμιαία μετάσταση από τον κόσμο του παιδιού στον κόσμο των ηλικιωμένων, με την ανάπτυξη της «διανοητικής γνώσης», που συνεχίζεται έπειτα σ’ όλες τις βαθμίδες της Παιδείας, από το νηπιαγωγείο ως την Ανώτατη Εκπαίδευση, και με το είδος και με τη μέθοδο διδασκαλίας όλων των μαθημάτων, και των φιλολογικών, εφόσον κι αυτά προσφέρονται με ανάλογη επιστημονική μέθοδο.
            Η «διανοητική γνώση» και η καλλιέργεια της αφηρημένης σκέψης  είναι αναγκαία για την κατανόηση των αξιών του πολιτισμού, και διέπει ολόκληρη τη ζωή, από τις λογής απόψεις και σχέσεις της καθημερινότητας ίσαμε τις γενικότατες ιδέες και τις απόλυτες αρχές. Η «διανοητική γνώση» ανάγεται από τα συγκεκριμένα πράγματα στις έννοιες και τις ιδέες με μια συνεχή αφαίρεση των ατομικών γνωρισμάτων. Το ένα, το ατομικό, το συγκεκριμένο και μοναδικό στην ιδιαιτερότητά του σχετικά με το είδος που ανήκει, το βλέπει ως μέσον μόνο, και προχωρεί, ξεπερνώντας το, προς τον χώρο των γενικών νόμων, των αιτίων και αιτιατών, που μένουν σταθεροί και αμετακίνητοι ξεπερνώντας την ποικιλία των συγκεκριμένων ατομικών περιπτώσεων.
[…]
            Ακριβώς αντίθετα και σε αντιστοιχία προς τη «διανοητική γνώση» έρχεται η «αισθητική γνώση», που στρέφεται προς την παρουσία του ατομικού και του συγκεκριμένου.
            Η διαφορά τους είναι αντιστρόφως ανάλογη:
            Η μία περιορίζεται στις επιφάνειες και τις απόψεις, συλλέγει τις ομοιότητες και απορρίπτει τις εξατομικεύσεις – η άλλη αντίθετα αντικρίζει τις εξατομικεύσεις και εισδύει ως το «είναι», ως τις «ουσίες», όπως λέει ο Σολωμός. Η «διανοητική γνώση» με την αφαίρεση συλλαμβάνει το κοινό γνώρισμα – η «αισθητική γνώση» με τη διείσδυση συλλαμβάνει το κοινό «είναι». Η πρώτη οδεύει προς τη δύναμη και την κυριαρχία, η άλλη προς την πλήρη ύπαρξη.
            Και οι δύο γνωστικές ικανότητες είναι αναγκαίες και απαραίτητες σε αρμονική ισοζυγία. Το επικίνδυνο προκύπτει από την προνομιούχο μονομέρεια της μιας σε βάρος της άλλης. Όσο αυξάνεται η μια τόσο ατροφεί η άλλη και ανατρέπεται η αρμονική ισορροπία. Από τη μια ο άνθρωπος αλλάζει τον κόσμο για να τον προσαρμόσει στις θεωρητικές και πρακτικές του ανάγκες, και από την άλλη ζει μέσα σ’ αυτόν, τον κατοικεί, τον αλλάζει επιστημονικά, τον κατοικεί ποιητικά.
            Τι αξία θα είχε η κυριαρχία μας πάνω στον κόσμο, αν τον έκανε ακατοίκητο και μη βιώσιμο; Και το αντίστροφο: αν ήταν μόνο να τον κατοικούμε χωρίς παράλληλα να τον αλλάζουμε και να τον κάνουμε χώρο της κυριότητάς μας; Και στη μία και στην άλλη περίπτωση, η μονομέρεια θα ήταν καταστροφή της αρμονικής ακεραιότητας.
            Το δράμα της εποχής μας προέρχεται ακριβώς από την μονομερή τάση προς την Επιστήμη και την Τεχνική και τον ολοκληρωτικό παραμερισμό της άλλης πλευράς, που εκδηλώνεται με την αγάπη, το όνειρο, την αίσθηση της ζωής, την ανάταση και την προσδοκία.
            Αλλά, ξανά, τι είναι η «αισθητική γνώση»; Είναι η εμπειρία από την επαφή της ψυχής με τα πράγματα.

Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι
(Σολωμός «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» Β.2)

Το αντικείμενο αντικρίζεται, το οποιοδήποτε, όχι σαν χρήσιμο ή υπαγόμενο σε είδος, γένος, συνομοταξία, αλλά αυτό το ίδιο στην απλή παρουσία του, στην πρωτοφανή μοναδικότητά του. Έτσι ιδωμένο γίνεται διάφανο, φορέας καθολικού νοήματος.
            Η «αισθητική γνώση» είναι σαν μια ανακάλυψη. Προκύπτει από τη συμμετοχή του ποιητή με το θαυμασμό, που πλησιάζει τα πράγματα. Ως να ’ναι όλα άγνωστα, πρωτοφανέρωτα, για πρώτη φορά αγναντεμένα, όπως στα έκπληκτα μάτια του παιδιού, που αρχίζει να ανακαλύπτει τον κόσμο από την αρχή, έξω από κάθε πριν ή μετά, πέρα από το τι πρέπει, τι δεν πρέπει, το γιατί και το πώς, έξω απ’ όλες τις απόψεις και κατηγορίες της διάνοιας, μέσα σ’ ένα αδιάκοπο παρόν, στην καθαρή διάρκεια. Η στιγμή διαιωνίζεται.
            Η «διανοητική γνώση» χρησιμοποιεί έννοιες, η «αισθητική γνώση» εικόνες. Η εικόνα αντίκειται στην έννοια, όπως το συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Η διαφορά είναι ανάγλυφη εφόσον η έννοια αποκλείει κάθε εικονισμό, είναι νοητό σχήμα. Η εικόνα προσφέρεται, όχι για να τη νοήσουμε, καταρχήν, αλλά για να ιδούμε μέσα σ’ αυτήν την παρουσία ενός συγκεκριμένου πράγματος. Αποτείνεται στις αισθήσεις μας και όχι στη νόησή μας.
            Εδώ ακριβώς, επάνω σ’ αυτή τη διαφορά, γίνεται η φοβερή παρεξήγηση, που μας κάνει να μπερδεύουμε τόσο διαφορετικά πράγματα: την εικόνα με την έννοια, και να θεωρούμε τα «Νέα Ελληνικά» μάθημα όμοιο με κάθε άλλο και να επιχειρούμε να ερμηνεύσουμε ένα ποίημα με έννοιες, όπως στα Φυσικά ή τα Μαθηματικά, ή την Ιστορία.
            Συνηθισμένοι από την Παιδεία ειδικά και γενικότερα από την καθημερινή ζωή χρησιμοποιούμε ένα μόνο γνωσιολογικό όργανο, τη διάνοια, και στη Λογοτεχνία, έδαφος εντελώς διαφορετικό.

Γ. Θέμελη, Η Αισθητική Γνώση, στο: Η βιβλιοθήκη του φιλολόγου, τόμος: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, εκδ. Φιλόλογος, Θεσσαλονίκη 1998. (Διασκευή)

Ερωτήσεις

  1. Ποια είναι η θεμελιώδης διαφορά «αισθητικής γνώσης» από τη «διανοητική γνώση»;
  2. Ποιο ακριβώς είναι το «δράμα» της εποχής μας; Συμφωνείτε ή όχι μ’ αυτή την άποψη και γιατί;
  3. Ποιον κώδικα χρησιμοποιεί η «διανοητική γνώση» και ποιον η «αισθητική γνώση»;
  4. Ποια είναι η αντίφαση που διέπει τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας στο σχολείο;
  5. Η μία περιορίζεται στις επιφάνειες και τις απόψεις, συλλέγει τις ομοιότητες και απορρίπτει τις εξατομικεύσεις – η άλλη αντίθετα αντικρίζει τις εξατομικεύσεις και εισδύει ως το «είναι», ως τις «ουσίες», όπως λέει ο Σολωμός. Η «διανοητική γνώση» με την αφαίρεση συλλαμβάνει το κοινό γνώρισμα – η «αισθητική γνώση» με τη διείσδυση συλλαμβάνει το κοινό «είναι». Η πρώτη οδεύει προς τη δύναμη και την κυριαρχία, η άλλη προς την πλήρη ύπαρξη. Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η παράγραφος; Να βρείτε τα δομικά μέρη της παραγράφου.
  6. Αλλά, ξανά, τι είναι η «αισθητική γνώση»; Είναι η εμπειρία από την επαφή της ψυχής με τα πράγματα.

Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι
(Σολωμός «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» Β.2)

Το αντικείμενο αντικρίζεται, το οποιοδήποτε, όχι σαν χρήσιμο ή υπαγόμενο σε είδος, γένος, συνομοταξία, αλλά αυτό το ίδιο στην απλή παρουσία του, στην πρωτοφανή μοναδικότητά του. Έτσι ιδωμένο γίνεται διάφανο, φορέας καθολικού νοήματος. 
Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η παράγραφος; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

7. Η «διανοητική γνώση» και η καλλιέργεια… συγκεκριμένων ατομικών περιπτώσεων.: να εντοπίσετε στο απόσπασμα τους τρόπους μετάβασης από περίοδο σε περίοδο.

8. Βρείτε στο κείμενο πέντε λέξεις με μεταφορική σημασία.

9. Πρωτοφανέρωτα, μονομέρεια: με το δεύτερο συνθετικό να σχηματίσετε νέα σύνθετα.

10. Απορρίπτει, αναγκαία, ατροφεί: να γράψετε τα αντίθετά τους.

11. Πόσο συμβάλλει το σχολείο στην καλλιέργεια της αισθητικής γνώσης και την επαφή των νέων με την Τέχνη; Περιγράψτε την κατάσταση και φανταστείτε πώς θα μπορούσε η Τέχνη να διευρύνει το ρόλο της στην εκπαίδευση. Υποθέστε ότι πραγματεύεστε το θέμα ως ομιλία στη βουλή των Εφήβων. (500 λέξεις)

Δεν υπάρχουν σχόλια: